Zróżnicowanie płciowe mózgu człowieka

Prof. dr hab. n. med. Krzysztof Kula, Kierownik Katedry Andrologii i Endokrynologii Płodności Uniwersytetu Medycznego w Łodzi oraz Dyrektor Centrum Kształcenia Klinicznego Europejskiej Akademii Andrologii zgodził się udzielić wywiadu, chcąc pomóc nam zgłębić pojęcie dymorfizmu płciowego ludzkiego mózgu. Jego zainteresowanie tematem powstało już w latach 80. ubiegłego wieku w związku z leczeniem dzieci z interseksualizmem. Definicja zagadnienia jest szczególnie ważna z powodu konieczności nadania płci metrylanej (arbitralnej) dzieciom z obojnactwem.

Jak należy rozumieć określenie „zróżnicowanie płciowe mózgu człowieka”?

Określenie to oznacza obecność strukturalnych i czynnościowych różnic na poziomie anatomicznym, komórkowym i molekularnym w mózgach kobiet i mężczyzn. Nie znamy jednak dokładnie zakresu w jakim różnice te ujawniają się w postaci różnych zachowań w zależności od płci. 

Jak można scharakteryzować podstawowe różnice w zachowaniu kobiet i mężczyzn wynikające z przyczyn naturalnych?

Podstawowe różnice zachowań wynikają z różnego poczucia przynależności do danej płci (identyfikacja, tożsamość płciowa). Jest to intuicyjne i trwałe odczucie bycia dziewczyną lub chłopcem, kobietą lub mężczyzną. Istniała hipoteza, że dymorfizm płciowy mózgu  kształtuje się tylko przed urodzeniem, ale nowe dane wskazują, że „organizacja” anatomicznych różnic płciowych mózgu postępuje też u dzieci i nastolatków i zależy w pewnym stopniu od hormonów krążących we krwi: testosteronu u chłopców i estradiolu u dziewcząt, a także od różnej ekspresji ich działania.  

Jakie czynniki wpływają na zróżnicowanie behawioralne płci?

Są to na pewno czynniki biologiczne (genetyczne i hormonalne) oraz socjo - kulturowe (wychowanie, środowisko).

Czy tylko geny wpływają na zróżnicowanie płciowe mózgu człowieka?

Jeżeli chodzi o geny, to dopiero w bieżącym roku okazało się, że geny chromosomu X człowieka  modyfikują budowę mózgu dziewcząt z zespołem Turnera (kariotyp 45, X) w zależności od tego, czy  X pochodzi od matki (większa objętość i gęstość neuronów płata czołowego), czy od ojca (większa objętość i gęstość neuronów płata ciemieniowego). Z kolei ekspresja genu determinującego organogenezę gonad męskich (gen SRY) występuje nie tylko w jądrach, ale także w tzw. istocie czarnej śródmózgowia. Nie obala to powszechnie znanych danych wskazujących, że geny wpływają na mózg za pośrednictwem steroidów płciowych wydzielanych przez gonady. Można to zapisać w postaci ‘’równania”: chromosom Y = gonada męska = testosteron = defeminizacja mózgu pierwotnie żeńskiego. Jest to weryfikowalne doświadczalnie, ale różnice behawioralne mózgu zależą na pewno także od  czynników środowiskowych i socjo –kulturowych. 

 Czy reakcja na bodźce zewnętrzne jest inna w zależności od płci człowieka?

Zapewne tak, ale trwają kontrowersje, w jakim stopniu różnice te zależą od czynników biologicznych, a w jakim od socjo - kulturowych.

Jak te różnice wpływają na zdolności manualne, kognitywne czy twórcze?

Psycholodzy twierdzą, że w niektórych zakresach, jak np. koncentracja uwagi, pamięć i empatia dominują kobiety, a w innych, jak np. agresja dominują mężczyźni. Tutaj również psycholodzy bronią teorii socjo - kulturowej, a neurofizjolodzy -  biologicznej.

Czy różnice te widoczne są na płaszczyźnie anatomicznej?

Płaszczyzna anatomiczna badań mózgu rozwija się dopiero od około 8 lat, dzięki zastosowaniu tomografii komputerowej i czynnościowego rezonansu magnetycznego. Nie możemy jeszcze przenieść płaszczyzny anatomicznej na płaszczyznę behawioralną, ale np. strefa ruchowa mózgu u zdrowych ludzi (zakręt przedśrodkowy kory i kora móżdżku) wykazuje ekspresję bezpośredniego działania chromosomu X.  Z punktu widzenia biologii i medycyny różnice anatomiczne i ekspresja endogennych czynników biologicznych są najważniejszymi argumentami przemawiającymi za teorią biologicznego podłoża dymorfizmu płciowego mózgu człowieka. 

Czy uszkodzenie tych samych sektorów mózgu kobiety i mężczyzny ma takie same skutki?

Nie znam danych o uszkodzeniu tych samych regionów mózgu u kobiet i mężczyzn, ale choroba Parkinsona, ADHD, schizofrenia i autyzm są częstsze u mężczyzn (odpowiednio od 6:1 do 2:1) i przebiegają ciężej u mężczyzn niż u kobiet. Z kolei depresja, zespoły lękowe i choroba Alzheimera występują częściej i ciężej przebiegają u kobiet (3:1).

Czy funkcje półkul mózgowych są różne w zależności od płci?

Tak. U większości kobiet zdolności werbalne zlokalizowane są w płacie czołowym, a u mężczyzn w płacie ciemieniowym. Spoidło wielkie łączące obie półkule mózgu jest szersze u większości kobiet, niż mężczyzn, co umożliwia lepszą współpracę obu półkul mózgu i jest prawdopodobnie źródłem kobiecej intuicji (tylko prawdopodobnie). 

Jak przedstawia się kwestia seksualności z punktu widzenia kobiet lub mężczyzn?

Psycholodzy twierdzą, że seksualność kobiety jest wielowątkowa, a mężczyzn bardziej ukierunkowana na spełnienie aktu płciowego. Kobiety bardziej afirmują miłość, a mężczyźni własną ambicję, ale i przyjemność z obdarowywania. Nie ma tu przekonywujących danych naukowych. Z punktu widzenia anatomiczno - czynnościowego, ośrodki odpowiedzialne za zachowania płciowe i wydzielanie hormonów rozrodczych są zlokalizowane w tzw. przednim podwzgórzu i mają relatywnie większą objętość u mężczyzn niż u kobiet. 

W jakich czynnościach dnia codziennego przewagę mają kobiety, a w jakim mężczyźni?

To kwestia wpływów socjo - kulturowych i osobistych przekonań. O ile wiem, nie ma tu danych statystycznych.

Czy iloraz inteligencji IQ jest zależny od płci człowieka?

Iloraz inteligencji, o ile wiem, nie jest zależny od płci.

Jaka jest różnica w odbiorze kultury wyższej, np. poezji, malarstwa, teatru u kobiet i mężczyzn?

To sprawa inteligencji i wpływów socjo - kulturowych, a nie płciowych.

W jaki sposób postępujący rozwój cywilizacyjny wpływa na zróżnicowanie mózgu (zaciera/wzmaga)?

Chociaż różnice anatomiczne mózgu są pierwotne tj. powstają w okresie płodowym, niektóre obszary mózgu ulegają rozrostowi w czasie życia po urodzeniu, np. powiększeniu ulegają ośrodki związane z pamięcią trwałą u obu płci pracujących umysłowo i twórczo. W okresie życia płodowego zmiany gospodarki hormonalnej, wynikające, np. z działania czynników środowiskowych hamujących biosyntezę lub działanie testosteronu u płodów męskich, mogą prowadzić do zaburzeń różnicowania płciowego. Częściową maskulinizację zachowań obserwuje się też u dziewcząt z wrodzonym przerostem nadnerczy narażonych na nadmiar testosteronu począwszy od życia płodowego, ale nie łączy się to z maskulinizacją anatomiczną mózgu. Kobiety z tym zaburzeniem z pewną trudnością, ale mogą zachodzić w ciążę, choć wybierają męskie zawody.   

Czy społeczny model wychowania ma wpływ na pogłębianie różnic behawioralnych jedynie w okresie dorastania?

Sądzę, że społeczny model wychowania może wpływać na obyczajowość, ale nie na zależne od płci różnice behawioralne. Zależy to, moim zdaniem, od być może uwarunkowanej genetycznie różnej podatności na wartości tradycyjne lub nowości, ale i od nabytych zachowań kulturowych, jak konserwatyzm lub liberalizm. Choć zabrzmi to szokująco i niewiarygodnie, uczeni znaleźli z zastosowaniem czynnościowego rezonansu magnetycznego różnice w budowie mózgu dorosłych osób o przekonaniach konserwatywnych i liberalnych, niezależnie od płci. 

  

Czy stymulacja gospodarki hormonalnej mogłaby wpłynąć na ujednolicenie płciowe mózgu człowieka?

Nie w sposób zamierzony. Moje zainteresowanie zróżnicowaniem płciowym mózgu wynika z naszej praktyki klinicznej i analiz wieloośrodkowych. Przeprowadzona w latach 2000 - 2003  razem z prof. Jolantą Słowikowską - Hilczer meta – analiza wskazała, że u dzieci z zaburzeniami różnicowania płci (obojnactwo, hermafrodytyzm, interseksualizm) z różnych wrodzonych przyczyn m.in. genetycznych i hormonalnych, trafne przewidywanie co do rozwoju identyfikacji płciowej w dorosłości nie jest w pełni możliwe. Dzieci te poddawane są jednak „korekcji chirurgicznej” narządów płciowych jeszcze przed upływem pierwszego roku życia na podstawie osądu arbitralnego. Nasz sprzeciw, choć jawnie adresowany i zapisany nie odniósł skutku nawet w Polsce, ale w 2011 roku do Komisji Praw Człowieka przy ONZ wpłynął oficjalny sprzeciw przedstawicieli Ruchu na Rzecz Osób Interseksualnych (RROI). Dorośli pacjenci z tymi zaburzeniami domagają się świadomego uczestnictwa w decyzji o rejestracji płci, korekcji operacyjnej narządów płciowych i terapii hormonalnej. Piszemy między innymi: „płci nie można dziecku nadać, a rozwinięta identyfikacja płciowa ma charakter biologiczny i trwały”. Świadomość tego wzrasta w wielu krajach, a ostatnio w  Niemczech rodzice osób interseksualnych uzyskali prawo nadania dziecku płci tymczasowej, a pacjenci mogą ewentualnie zmodyfikować ją w okresie późniejszym. 

Na koniec chciałbym podkreślić, że choć ważną zdobyczą współczesnej neuroanatomii i neurofizjologii są odkrycia wielu biologicznych podstaw dymorfizmu płciowego mózgu człowieka, to ciągle ważna jest krytyka różnych teorii i przypuszczeń co do wpływu różnic anatomicznych i molekularnych mózgu na zachowania związane z płcią oraz ich naukowa weryfikacja.

Mimo postępującym zmianom ustawowym w niektórych krajach wybór płci u dziecka interseksualnego wciąż pozostaje niezwykle problematyczny, stwarzając nie tylko trudności prawne, ale również narażając dzieci na utratę własnej tożsamości. W Europie w kwestii liberalizacji prawa osób interseksualnych przodują Niemcy - przyjęta w styczniu przez Bundestag , a obowiązująca od 1 listopada, ustawa znosi konieczność wyboru płci dziecka przez rodziców w ciągu miesiąca od jego narodzin. Podobnie nowoczesne prawo posiada Austria. Obecnie prace nad analogicznym prawem prowadzone są w Europie jedynie w Finlandii, ale jeszcze daleko do jego pełnej kodyfikacji. Warto zaznaczyć, iż zapisy prawne sprzyjają rodzicom dzieci interseksualnych także w Brazylii lub Argentynie.

Federalne władze okręgu Buenos Aires wydały zgodę na operację zmiany płci u 6 - letniego chłopca. Swoją decyzję motywują zapisem z Konwencji praw dziecka ONZ oraz wprowadzonym w ubiegłym roku argentyńskim ustawodawstwem dotyczącym tożsamości płciowej. W Polsce, niestety, nadal dopuszcza się zmianę płci tylko w dwóch sytuacjach: w przypadku zdiagnozowania u pacjenta transseksualizmu lub interseksualizmu (hermafrodytyzmu). Zmiany płci można dokonać dopiero po osiągnięciu pełnoletniości. Niektórzy lekarze dopuszczają możliwość rozpoczęcia terapii hormonalnej, a przynajmniej zastosowania blokerów hormonalnych, od 17. roku życia.