Po śmierci Gajusza Grakcha stronnictwo popularów nie przejawiało
zbytniej aktywności. Sytuację zmieniło objęcie przywództwa przez trybuna roku
103 p.n.e. Lucjusza Appulejusza Saturninusa. Wyraźną przewagę optymatów ukazał
rok 101 p.n.e., kiedy to Mariusz został po raz szósty wybrany konsulem,
Saturninus trybunem, a Gajusz Serwiliusz Glaucja pretorem. W roku 100 p.n.e.
Saturninus przedstawił projekty dwóch reform: zbożowej (zmniejszenie opłat przy
rozdawnictwie zboża do 5/6 asa) oraz agrarnej (dotyczącej rozdziału ziem
zdobytych w trakcie wojen z Cymbrami i Teutonami oraz przyznanie weteranom
Mariusza działek po 100 jugerów w Afryce). Obie ustawy spotkały się z
gwałtownym protestem optymatów, głównie kwestora Kwintusa Cepiona. Z jego
inicjatywy dwaj trybuni obłożyli obie ustawy wetem. Doszło do rozruchów
pomiędzy ludnością wiejską (pragnącej reform agrarnych), weteranami Mariusza, a
klasą posiadającą i uzależnionym od niej plebsem miejskim. Zakończyły się one
zwycięstwem Saturninusa i przyjęciem obu ustaw. Pomimo licznych sukcesów, wśród
przywódców popularów dochodziło do licznych rozdźwięków. Glaucja i Saturninus
chcieli nadal działać wspólnie, ale Mariusz zaczął skłaniać się ku optymatom, co
doprowadziło do spadku jego popularności wśród plebsu. Niedługo Saturninus po
raz trzeci został trybunem (na rok 99 p.n.e.), a Glaucja ubiegał się o
konsulat. W trakcie wyborów doszło do poważnego incydentu. Zwolennicy popularów
publicznie zamordowali Gajusza Memmiusza, osiągającego przewagę nad Glaucją. W
odpowiedzi optymaci zaczęli przygotowywać zbrojną interwencję. W obliczu
zamieszek senat wprowadził stan wyjątkowy, powierzając Mariuszowi i wojskom
ściągniętym do Rzymu opanowanie sytuacji. Siły optymatów wspomogli także
ekwici. 10 grudnia 100 roku p.n.e. doszło do walk na forum. Zginęło wielu
zwolenników popularów, w tym sam Saturninus i Glaucja.
Optymaci ugruntowali swoją przewagę. W czasie działalności
Saturninusa wyraźnie zarysował się konflikt interesów pomiędzy plebsem wiejskim
i miejskim. Plebs miejski wykazywał słabnące zainteresowanie rozdawnictwem
ziemi, korzystając z ustaw zbożowych, hojności bogaczy i możliwości
podejmowania prac zarobkowych.
Trybunem roku 88 p.n.e. został Publiusz Sulpicjusz Rufus.
Początkowo działał w ugrupowaniu optymatów, ale kierując się chęcią rozwiązania
kwestii sprzymierzeńców przystał do popularów. Szybko przedstawił wiele nowych
ustaw, w tym m.in. ustawę wykluczającą z senatu ludzi zadłużonych, ustawę
odwołującą z wygnania skazanych po 100 r. p.n.e. oraz ustawę umożliwiającą
zapisywanie się sprzymierzeńców do wszystkich 35 tribus. Optymaci uznali te
ustawy za „niezwykle niebezpieczne dla państwa”. Jednak Rufus, wykorzystując
nastroje plebsu oraz stosując szeroko zakrojony terror, niwelował opór
przeciwników (zwykł się otaczać strażą przyboczną w sile 3 tys. ludzi). Jego
propozycja z 88 r. p.n.e. o przekazaniu dowództwa na Wschodzie Mariuszowi,
wywołała oburzenie ze strony zwolennika optymatów, Sulli. Wraz ze swoją armią
zaatakował Rzym, pokonując nieprzygotowanych popularów oraz konfiskując majątki
ich przywódców. W roku 87 p.n.e. współpracownik Mariusza konsul Lucjusz
Korneliusz Cinna doprowadził do odrodzenia się ugrupowania popularów i
rozpoczął wojnę z drugim konsulem, optymatą Gnejuszem Oktawiuszem. W roku 86
p.n.e. Cinna i Mariusz zdobyli Rzym, dokonując rzezi przeciwników. W roku 82
p.n.e. zmarł Mariusz, a całą władzę skupił w swych rękach Cinna. Wkrótce, po
zakończeniu walk na Wschodzie, Sulla powrócił do Italli. Wykorzystując poparcie
żołnierzy bez większych trudności zajął Rzym.
System republikański coraz częściej zawodził. Niektórzy poszukiwali
nowego, sprawniejszego ustroju. Pierwszą taką próbą były rządy Sulli w latach
82 – 79 p.n.e., chcącego zastąpić republikę dyktaturą militarną. Dzięki ustawie
Lex de Imperio został mianowany dyktatorem na czas nieograniczony. Jego
bezwzględna postawa wobec przeciwników (proskrypcje licznych zamożnych
obywateli) umożliwiła mu przeprowadzenie wielu reform. Powiększył senat do 600
senatorów, uzupełniając go przede wszystkim przedstawicielami stanu ekwickiego,
a także liczbę urzędników (kwestorów z 12 do 20, pretorów z 6 do 8).
Ograniczono władze cenzorską. Uporządkowano sprawy prowincji, powierzając
namiestnictwo nad nimi pretorom i konsulom, którzy przebrnęli przez drabinę urzędniczą
w Rzymie. O przydziale prowincji decydował senat. Komicje tribusowe głosowały
nad ustawami, zatwierdzanymi uprzednio przez senat, co godziło w pozycję
trybunów ludowych. Sulla ograniczył zakres trybuńskiego weta, a piastowanie
godności trybuna uniemożliwiało ubieganie się o inne urzędy, co skutecznie
zniechęcało ludzi ambitnych. Jednocześnie Sulla wprowadził do komicjów
tribusowych 10 tys. wyzwolonych niewolników, należących wcześniej do
proskrybowanych ekwitów lub senatorów, tzw. Korneliuszy, zapewniających
posłuszeństwo komicjów, a także społeczeństwa poprzez liczne akty terroru.
Sulla oparł swoje rządy na sile armii – na terenie Italii rozmieścił 23 legiony
(120 tys. żołnierzy). Swoim działaniem Sulla zniweczył wszystkie wcześniejsze
dokonania popularów, przywracając senatowi i nobilitas naczelną rolę w
państwie.
Po śmierci Sulli część senatorów usiłowała przywrócić ustrój
republikański, jednak sukcesy wojenne doprowadziły do umocnienia pozycji
Cezara, Pompejusza i Krassusa. Zawarli oni prywatne porozumienie, nazywane I
triumwiratem. Postanowiono podjąć wspólne działania w celu stabilizacji i
umocnienia sytuacji państwa, w rzeczywistości ustalając podział Imperium na
strefy wpływów poszczególnych triumwirów. Zgoda nie trwała długo. Po śmierci
Krassusa pod Carrhae w roku 53 p.n.e. stosunki Cezara z Pompejuszem zaczęły
stopniowo się pogarszać. Ostatecznie w roku 49 p.n.e. doszło do wybuchu wojny
domowej pomiędzy triumwirami, trwającej aż do roku 45 p.n.e. Następnie Cezar
objął funkcję dożywotniego dyktatura.
Na uwagę zasługują reformy przeprowadzone przez Cezara. W roku 59
p.n.e., jeszcze jako konsul, doprowadził do przyjęcia ustawy agrarnej nadającej
działki obywatelom, posiadającym przynajmniej troje dzieci. Zmniejszył też
liczbę uprawnionych do państwowego rozdawnictwa zboża, oferując w zamian ziemię
w koloniach. Miało to na celu zmniejszenie liczby proletariatu miejskiego.
Nadał prawa obywatelskie mieszkańcom licznych miast w prowincjach, a nawet
części Galii. Powiększył senat do 900 senatorów, wprowadzając do senatu
bogatych ekwitów oraz część prowincjonalnej arystokracji (grupa Gallów).
Podwoił żołd żołnierzom (z 5 do 10 asów dziennie). Mimo wielu światłych reform
już 15 marca 44 r. p.n.e. został zasztyletowany przez grupę senatorów,
niezadowolonych z jego rządów.
Po śmierci Cezara ustrój republikański właściwie już nie istniał.
W roku 43 p.n.e. w Bononii doszło do spotkania Marka Antoniusza, Gajusza
Juliusza Cezara Oktawiana oraz Marka Emiliusza Lepidusa. Wszyscy wodzowie byli
blisko powiązani z Cezarem. Zawarto umowę, dzielącą Imperium pomiędzy członków
II triumwiratu. Postanowienie to zostało ratyfikowane przez senat w listopadzie
tegoż roku. Zostali uznani za obrońców „porządku w państwie”. Wydawało się, iż
nie dojdzie do rywalizacji pomiędzy triumwirami. Jednak odebranie Afryki
Lepidusowi przez Oktawiana, a później plany dynastyczne Marka Antoniusza i
Kleopatry VII doprowadziły do kolejnej wojny domowej, zakończonej w roku 31
p.n.e. po zwycięstwie pod Akcjum. Po samobójczej śmierci Antoniusza jedynym
władcą Rzymu stał się Oktawian, a republika ostatecznie upadła.
Moim zdaniem
problemy społeczne były nie tylko jedną z przyczyn upadku republiki rzymskiej,
ale doprowadziły do znaczących zmian w społeczeństwie. Kwestia agrarna nie
została rozwiązana. W odpowiedzi powstał nowy system użytkowania ziemi – drobni
rolnicy dzierżawili grunty latyfundystów w zamian za czynsz (kolonat), a kiedy
uiszczanie go stawało się niemożliwe, zależności te przybierały formę
poddaństwa. Senat zaczął stopniowo tracić na znaczeniu. Zyskała na tym elita
prowincjonalnych miast (dekurioni). W swoich miastach dekurioni mieli
uprawnienia podobne do senatorów w Rzymie w zakresie administracji lokalnej
finansowej i sądownictwa. Republika rzymska przestała istnieć, ale jej
spuścizna przetrwała, choć w zmienionej przez wojny domowe formie.
